MÜZİK SANATINDA KADIN OLGUSU, YARATICILIĞI VE BESTECİLİĞİ *

www.muzikegitimcileri.net

İlknur Tunçdemir

 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

 Devlet Çoksesli Korosu, Ankara.

 

*Yeditepe Üniversitesi G.S.F.

Kadin Çalişmalarinda Disiplinlerarasi

Buluşma Sempozyumu Bildirisi

1-4 Mart 2004, İstanbul

ÖZET

Müzik, duygu ve düşüncelerin sembolleştirilerek sesler ve ritimlerle ifade edildiği bir sanat dalıdır.  Toplumsal inançlar ve koşulların etkisiyle kendilerine yüklenen üreme misyonu yüzünden kadınlar, tarihte müzik sanatında arka planda kalsalar da müziğe yaptıkları katkılar ve yaratıcılıklarının -rönesans sonrası kazanılan bireysel hak ve özgürlükler sayesinde alabildikleri- müzik eğitimine paralel olarak arttığı göz ardı edilemez.

Bu çalışmada müzik sanatında (tarihsel süreçte), kadın müzisyenler ve bestecilerin yaratıcılığı konusu ele alınmıştır.  Başlangıçta erkek egemen olan müzik yaratıcılığının müzik ve güzel sanatlar alanında kadına verilen eğitimlerle nasıl değiştiği irdelenmiştir.  19. yüzyıla kadar sayısı 2000 olan kadın müzik sanatçılarının 20. yüzyılda üç katına kadar çıkması bile bu görüşü desteklemeye yetebilir.  Kadın müzik sanatçılarının özellikle icracılık ve yorumculuk alanındaki faaliyetleri bu dönemde doruk noktasına ulaşmıştır.

Sonuç olarak kadın müzik sanatçılarının bestecilik, kompozitörlük ve güzel sanatlar alanlarında verilen disiplinler arası eğitimlerle desteklenmesi ile değerli ürünler verdikleri ve verebilecekleri yargısına varmak yanlış olmaz.

ANAHTAR SÖZCÜKLER: Besteci, kadın çalışmaları, kadın müzisyen, müzik, yaratıcılık.

1. Giriş

Bu çalışmanın amacı tarihsel süreçte kadınların müzik alanındaki gelişimlerinin ne olduğunu ortaya çıkarmak için hangi aşamalardan geçtiklerini vurgulamak ve müzik kültürüne yaptıkları katkıları saptamaktır. Geçmişte, kendilerine yüklenen üreme misyonu, cinsel ayrım, tutucu dinsel inançlar ve toplumsal yaptırımlar yüzünden arka planda kalan kadınlar, müzik alanında da geri planda tutulmuşlardır. Bu engellemelerden dolayı sanatsal yaratıcılıkları sınırlanmış, bunun bir sonucu olarak müzik üretimine fazlaca katkıda bulunamamışlardır. Yeniçağ sonrasında bireysel özgürlüklerin kazanılması ve değişen toplumsal koşullar, müziğe ve güzel sanatlara ilgiyi artırmış, doğuştan yaratıcı olan kadının, sanatsal alanda alınan eğitimlerle verimleri artmış ve çok sayıda  sanatsal ürün vermişlerdir.

Bu çalışmada batı müziğindeki kadın müzisyenlerin müzik sanatına yaptığı katkılar, bestecilikleri, yorumculukları, eğitimcilikleri,  başlangıçtan 20. yy. öncesine kadar ve 20.yy’dan sonrası olarak iki grupta incelenmiş ve sınırlandırılmıştır. Tarihsel süreçte dönemlerinin en ünlü kadın müzikçileri, verdikleri en önemli ürünleri ele alınarak sınıflandırılmış ve oluşan veriler irdelenerek değerlendirilmiştir.

2. TARİHTEN GÜNÜMÜZE KADIN MÜZİK SANATÇILARI

Eski uygarlıkların müziği, batı müzik kültürünün doğuşunda önemli rol oynamıştır. Bu uygarlıklar söz konusu olduğunda, müzik hakkında belgeye dayanan bilgi vermek güçleşmektedir (Mimaroğlu, 1990). Çünkü seslerin kağıt ve herhangi bir gereç üzerine nota ile kaydedilmesine çok daha sonraları başlanmıştır. Bu yüzden geleneksel müzik yapıtlarını o dönemin sanat kollarıyla paralel incelemek gerekir.

Yunan kültürü mimarlık, heykel ve edebiyat alanlarında özgün eserler bırakmıştır. Müzik alanında ise Yunan şiirleri müzik eserlerine tamamlayıcı olmuştur. Eldeki belgeler yalnızca tamamı yazılmış beş altı parça ile sınırlıdır. Bu belgeler Yunan müziğinin teksesli olduğunu göstermiştir. Yunan müziğinde kadınlar şiirden asla ayrı tutulmamışlardır.

Yunan kültüründe şiirin yeri çok önemlidir. Antik Yunan döneminde Saphoo (Çizelge 1), Corinna Provilla ve Tellesilla lir üzerinde okunacak ilahi ve sevgi şiirleri yazmışlardır. Yunan kültürünün son dönemlerinde kadın, müziğe dans ederek, enstrüman (lir, kitara) çalıp şiir okuyarak aktif biçimde katılmıştır. Yunan kültürünün çöküp Roma’nın yükselmesi ile kadın ve müzik ilişkisi, şiiri merkez alarak devam etmiştir.

Bizans müziği yahudi müziğinden etkilenen yepyeni bir kültürün örneğidir. Kadınlar özellikle düğün ve cenaze törenlerinde kendi aralarında şarkı söyleyip çalgı çalmışlardır (Pendle, 1991). Dönemin en ünlü bestecisi Kassia’dır (Çizelge 1). Dinsel tören müziğinin bu dönemde geliştiği görülmektedir. Dinin tek elden yönetilmesi ve kilisenin baskılarıyla tutuculuk doruğa ulaşmış, ataerkil yapıya bağlı olarak kadın kiliseden dışlanmıştır. Törenlerde kadın sesi gerektiren melodiler hadım sanatçılar (castrato) tarafından söylenmiştir. Bu gelenek ilerki dönemlerde opera sanatını da etkilemiştir (Altar,1982).

Ortaçağda bütün yasaklara rağmen kadınlar bestecilik çalışmalarını gizli olarak sürdürmüşlerdir. Hildegard of Bingen buna en seçkin örnektir (Çizelge 1). Bu sırada kilise dışı müzikle uğraşanlar, halk melodileri bestelemişlerdir. Troubadours, Trouveres adı verilen bu besteciler hem şair hem de müzisyendirler (Çizelge 1). Bunlar 12. ve 13yy.’lar arasında kendi yazmış oldukları halk şarkılarını kasabadan kasabaya gezerek yaymışlardır. Kuzey Fransa’da çalışanlarına “Trouveres”, Güneydekilerine “Troubadour”, İngiltere’dekilere “Harper”, Almanya’dakilere de “Minne-singer” denilmektedir. Bu tür müzikle ilgilenen kadın şairlere de “Trobairitz” denirdi.

15-16. yy.larda kadınlar müzik alanında eğitim almaya başlamışlardır. Bunun sonucunda müzikte önemli başarılar elde etmişlerdir. Fakat buna rağmen müzik kitaplarında yok sayılırlar. Bir çoğunun keşfedilmemesi dönemin şartlarını düşününce pek de şaşırtıcı değildir. Bunlardan biri olan Maddelena Casulana müziğini profesyonel olarak yayınlayan ilk kadın bestecidir (Çizelge 1). 16. yy’ın sonlarına doğru bazı kadın sanatçılar, opera şarkıcılığına yönelmişler ve bu dalda ilerleme göstermişlerdir. Daha sonraları yorumculuklarının yanında opera besteciliğine de başlamışlardır. Buna en iyi örnek Francesca Caccini ve Barbara Strozzi’dir (Çizelge 1).

18. yy’ın ilk yarısı Haydn, Mozart, Beethoven, gibi büyük müzik ustalarını hazırlayan bir çağdır. Bu dönemde kadın müzisyenlerin yükselişleri ise doruk noktasındadır. Özellikle İtalya, Fransa, Almanya, Avusturya ve İngiltere’de bir çok kadın; besteci, yorumcu, piyanist ve eğitimci olarak başarı kazanmışlardır. Çalışmalarında sanatsal yeteneklerini ortaya çıkaran bir çok eser yazmışlardır (Walpurgis, d'Agnesi, Amalia, Paradis, Çizelge 1).

Çizelge 1. 20. yy’a kadar tarihsel süreçte yeralan önemli kadın müzik sanatçıları (Tunçdemir, 1996, Sadie, 1996 dan güncellenmiştir.)

Çizelge 1.

 

19. yy’ın sonlarında kadınlar kendilerini müziğin içinde iki ayrı dünyada bulmuşlardır: amatörler ve profesyoneller. Amerika, İngiltere, Fransa, Almanya, Polonya, Rusya, Avustralya ve Yeni Zellanda gibi dünyanın dört bir yanında sanatsal yaratılarını gösteren çeşitli müzikal ve tiyatro çalışmalarına katılmışlar, orkestra şefliği yapmışlar, şarkılar, operalar ve senfoniler bestelemiş ve yorumlamışlardır (Çizelge 2). Kendileri gibi kanservatuvarlarda öğrenciler yetiştirmişlerdir. Ayrıca örgütlenme çalışmaları da yürüterek Elizabeth Lutyens’in çabalarıyla, 1950 yılında “Kadın Besteciler Birliğini” de kurmuşlar (Çizelge 2), uluslararası kadın festivalleri düzenlemişlerdir.

19. yy öncesi ve sonrası olarak iki grupta ele alınan veriler analiz edildiğinde şu yargılara varılabilir: 20. yy. öncesi grupta yer alan kadın müzikçiler, başlangıçta, sadece insan sesi ile söylenen şiirler yazmışlar, daha sonraları (ortaçağ) kilisenin etkisi ile dini müzikler bestelemeye başlamışlar, kilisenin dışında hareket edenler ise kasaba kasaba gezerek halk müziklerini yaymaya çalışmışlardır (Troubadours). Orta çağın sonu ve müzikte yenilikçi akımın başladığı yıllarda saraylarda, orta ve yüksek sınıflarda yaşayan kadınlar ki bunlara büyük olanaklara sahip kadınlar denilebilir; aldıkları eğitimler sayesinde şarkı söyleme, enstrüman çalabilme ve beste yapabilme yeteneğine kavuşmuşlardır. Bu guruba giren kadınlar Çizelge 1’den analiz edildiğinde sadece müzik değil, güzel sanatların tüm dallarında seçkin sanatsal faaliyetlerde bulunarak yaratıcılıklarını geliştirdikleri sonucuna varılabilir (Beauharnais). Bu sayede yüksek kalitede eserler verebilmişlerdir. Ayrıca, 18-19. yy’da kadın müzisyenlerin yükselişleri de doruk noktasındadır. Bu, Avrupa’da klasik müzikteki yükselişle bağdaştırılabilse de  ünlü erkek bestecilerin karısı, kızı, ve öğrencisi olarak çalışma fırsatı bulmalarına da bağlanabilir (Clara Schumann, Fanny Mendelsshon, Alma Mahler, Agusta Mary Anne Holmes). Aldıkları eğitimlerine paralel olarak, çağın ünlü müzisyeleriyle beraber çalışabilmeleri sayesinde bir çok opera, enstruman, bale, senfoni eserleri bestelemiş ve yorumlamışlardır. Uluslararası yapmış oldukları turnelerle eserlerini sergilemişlerdir.

Çizelge 2. 20. yy sonrası en ünlü kadın müzik sanatçıları, (Tunçdemir, 1996 Sadie, 1996’dan güncellenmiştir)

 

Çizelge 2’de yer alan veriler irdelendiğinde ise kadın müzikçiler, müzik akademilerinde ünlü kadın ve erkek pedagoglarla çalışma fırsatı bularak çok iyi eğitim alabilmişlerdir. Bununla beraber üniversitelerde oluşturulan güzel sanatlar ve müzik kürsüleri de disiplinlerarası kadın çalışmaları yapabilmelerine olanak sağlayarak bilimsel bir gelişim sürecine adım atılmasını da sağlamıştır. Bu gelişimin sonucu olarak bir çok kadın orkestra şefi de müzik platfromlarında yerlerini almıştır (Williams, Musgrave, Boulanger, Jolas). 20. yy’da müzik, klasik müzik kollarının yanı sıra tiyatro, sinema, dans, elektronik müzik, drama ve medya gibi alanlarda da kendini göstermeye başlamıştır. Böylece  kadın müzik sanatçılarının sayısı bu alanlarda da artmış ve bir çok ürün vermişlerdir.

Ayrıca kadın örgütlenme faaliyetleri ve feminizm hareketleri, kadınların erkeklerin dünyasında önemli rolleri üstlenmesinde yardımcı olmuştur. Bu, müzik dünyasına da yansımış ve “Kadın Besteciler Birliği’nin” kurulmasına, çeşitli uluslararası sempozyum ve festivallerin, konferansların yapılmasına ön ayak olmuştur. Böylece kadın müzisyenler karşılarında engeller bulmadan daha hızlı bir şekilde ilerleme sağlayabilmişlerdir.

Tüm bu gelişim aşamalarının bir sonucu olarak; kadın müzisyenlerin sayısı 20. yy ‘da 3 katına kadar çıkmıştır. Tarihsel süreçte, müzik sanatında 72 ülkeden 6200 kadın sanatçının olduğu bilinmektedir. Bunların 4000’den çoğu 20. yy tarihinin müzikçilerini oluşturur. Bunun yanında adları bile bilinmeyen kadın sanatçılar da olmuştur (Claghorn, 1984, Le Page, 1988).

3. SONUÇLAR

Başlangıçtan 20. yy.’la kadar ve 20. yy. olarak iki ayrı grupta, batı müziği ele alınarak yapılan bu çalışmada kadın müzikçilerin müzik alanındaki gelişim sürecini ortaya çıkarmak için geçirdikleri aşamalar vurgulanmış ve müzik kültürüne yaptıkları katkıları saptanmıştır. Buna göre;

• Başlangıçta kadınlar müziği şiir sanatıyla bir arada tutmuşlardır
• Ortaçağ da kilisenin baskıcı tutumuna rağmen halk müzikleri ile uğraşarak bir yeraltı kadın besteci kültürü oluşturmuşlardır.
• Yenilikçi akımla beraber, saraylarda, orta ve yüksek sınıflarda yaşayan kadınlar eğitim imkanları yakalamışlar, bu sayede şarkı söyleme, enstrüman çalabilme ve beste yapabilme yeteneğine kavuşmuşlardır. Daha sonraki yıllarda ünlü erkek bestecilerle çalışma fırsatı bularak bir çok opera, enstruman, bale, senfoni eserleri bestelemiş ve yorumlamışlardır. Eserleri, uluslararası literatüre girmiştir.
• 20. yy’la birlikte, müzik bir çok alanda kullanılmaya başlamış, kadınlar feminist akımla ön plana çıkabilmiş, üniversitelerde kadın çalışmaları kürsüleri kurmuş, bilimsel toplantılar ve sempozyumlar yapmış, müzik alanında örgütlenmiştir. Tüm bu faaliyetlerin bir sonucu olarak kadın müzikçilerin sayısı 3 katına kadar çıkmıştır.

 

KAYNAKÇA

Kitaplar

Altar, C.M., 1982. “Opera Tarihi 1-2-3-4” Kültür Bak. Yay., 465, Ulucan Matb. Ankara.

Bloom, E., 1955. “Grove Dictionary of Music and Musicians”, St. Martin's Press, USA.

Bogin, M., 1976. “Woman Troubadours”. Paddlington Press Ltd, London.

Claghorn, G., 1984. “Woman Composers and Hymnists a Biographical Dictionary”. The Scarecrow Press, Metuchen NJ.

Creighon, B., 1946. “Mahler, Alma Maria Erinnerungenund Briefe Gustav Mahler Memories and Letters”, Londra.

Groden, S., 1966. “The Poems of Sappho”, Bobbs-Merrill, Newyork.

La Page, J. W., 1988. “Women Composers, Conductors And Musicians Of the 20^th Century (Selected Biographies)” The Scarecrow Press, Vol.1-2-3, London.

Mimaroğlu, İ., 1990. “Müzik Tarihi”, Varlık Yayınları, İstanbul.

Pendle, K., 1991. “Woman and Music (Woman Musicians, Women Composers and Music History and Criticism)”. Indiana University Press, USA.

Sadie, J.A., Samuel, R., 1996, “The New Grove Dictionary Of Woman Composers”, The Mac Millan Press Limited, Newyork.

Tunçdemir, İ., 1996. “Çok Sesli Müzik Alanındaki Kadın Devlet Sanatçılarımız”. Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. İnci SAN, Ankara Üniversitesi Sos. Bil. Ens., Ankara.

Weissweiler, E., 1981. “Komponistinnen aus 500 Jahren Eine”, Kultur und Wirkangs geschichte in Biographien und Werkbeispielen, Frankfurt.